یخزدن آب موجود در بافتهای گیاهان از دمای صفر تا منفی پنج درجه سانتیگراد شروع میشود و در پایینتر از این دما آب کاملاً یخزده و به کریستال یخ تبدیل میشود. این کریستالها در سرمازدگی باغات به بافتهای گیاهی صدمه میزنند.
علائم سرمازدگی باغات
علائم سرمازدگی شامل موارد زیر میشود:
- کاهش عمومی رشد
- عدم گلدهی
- عدم جوانهزنی بذر
- عدم جذب عناصر غذایی
- تغییر رنگ، آب سوخته شدن و نکروز برگها
- در برخی مواقع موجب خزان و پیری زودرس
انواع سرمازدگی باغات از منظر نحوهی ایجاد
سرمازدگی جبههای (انتقالی)
هنگامی که یک جبهه هوای سرد از روی یک منطقه عبور کند و دمای آن کمتر یا در میزان دمای بحرانی برای گیاهان آن منطقه باشد، سرمازدگی جبههای اتفاق میافتد. ضخامت لایههای هوا در این نوع سرمازدگی امکان دارد چندین کیلومتر باشد. این نوع سرمازدگی در طی روز و شب اتفاق میافتد؛ بر خلاف سرمازدگی تشعشعی که فقط در شب اتفاق میافتد. مقابله با آن بسیار مشکل و تقریباً غیرممکن است.
سرمازدگی تشعشعی
نحوه ایجاد | زمان وقوع | |
سرمازدگی جبههای | جبهه هوای سرد وارد منطقه میشود. | شبانه روز |
سرمازدگی تشعشعی | در هنگام وارونگی هوا در یک منطقه خاص اتفاق میافتد. | فقط شب |
انواع سرمازدگی باغات از منظر زمان
سرمازدگی دیررس بهاره
سرمازدگی زمستانه
در زمستان زمانی که دما منفی ده درجه سانتیگراد یا پایین تر از آن باشد، سرمازدگی زمستانه اتفاق میافتد. گاهی امکان دارد درخت کاملاً یخ بزند. در درختان همیشه سبز مثل مرکبات و زیتون این نوع سرمازدگی میتواند خسارتزا باشد. اگر سرمای پاییزه پیش آید و میوه درختان هنوز چیده نشده باشد، محصول بسیار صدمه میبیند و حتی گاهی تا صددرصد از بین میرود.
سرمازدگی درختان در چه دمایی اتفاق میافتد
سرمازدگی درختان به زمانی گفته میشود که دمای هوا به زیر آستانه تحمل گیاه برسد و سبب ایجاد یخزدگی در سلولهای بافتهای حساس گیاه شود. میزان آسیبپذیری درختان به سرما به عوامل مختلفی مانند گونه گیاه، سن درخت، مرحله رشد، میزان رطوبت خاک و شرایط اقلیمی منطقه بستگی دارد.
۱. سرمازدگی تشعشعی (Radiational Frost)
این نوع سرمازدگی بیشتر در شبهای صاف و بدون باد رخ میدهد که گرمای سطح زمین به آسمان تشعشع میکند و دمای محیط به سرعت افت میکند.
- دمای خطرناک سرمازدگی
برای اکثر درختان جوان و نهالها: ۰ تا -۲ درجه سانتیگراد
برای درختان میوه حساس مانند مرکبات و هلو: -۲ تا -۴ درجه سانتیگراد
۲. سرمازدگی جبههای (Advective Frost):
در این نوع سرمازدگی، جبههای از هوای سرد به منطقه وارد میشود و بهطور مداوم باعث کاهش دما میشود. این نوع سرمازدگی گستردهتر و شدیدتر از نوع تشعشعی است.
- دمای خطرناک سرمازدگی
بسته به مقاومت درخت، این نوع سرمازدگی میتواند در دماهای زیر -۵ تا -۱۰ درجه سانتیگراد رخ دهد.
برای درختان نیمهمقاوم مانند سیب و گلابی: -۴ تا -۸ درجه سانتیگراد
آستانه دمایی برخی از درختان میوه
نام درخت | دمای آسیب اولیه (سانتی گراد) | دمای یخزدگی شدید |
مرکبات | 0 تا 2- | 3- تا 5- |
هلو و زردآلو | 1- تا 3- | 4- تا 6- |
بادام | 1- تا 2- | 4- تا 5- |
سیب و گلابی | 2- تا 4- | 6- تا 8- |
انگور | 1- تا 3- | 5- تا 7- |
زیتون | 0 تا 2- | 3- تا 4- |
روشهای مقابله با سرمازدگی در باغات
- انتخاب محل مناسب کاشت
- خاک مناسب
- استفاده از رقم و پایه مناسب
- کوددهی و خاکورزی
- بادشکن
- هرس
- استفاده از وسایل تغییر دما در باغ
- آبیاری
- پوشاندن سطح گیاه
- استفاده از مواد شیمیایی
انتخاب محل مناسب کاشت
یکی از مهمترین موارد برای جلوگیری از خسارت سرما به گیاهان، انتخاب مکان مناسب و گیاه مناسب برای یک مکان است. امکان خسارت سرما در شیبهای جنوبی کمتر از شیبهای شمالی است. انتخاب محل مناسب کاشت به عواملی مانند شیب زمین، بافت خاک، شکل زمین، جهت باد و موارد دیگر بستگی دارد.
در زمان سردی هوا قسمت بالای کوه زودتر از دامنه دمای خود را از دست میدهد و سردتر میشود سپس هوای سرد و سنگین به کف دره سرازیر شده؛ بنابراین کف دره بسیار سردتر از دامنه کوه میشود. در نتیجه زمینهای دارای شیب در منطقههایی که امکان سرمازدگی وجود دارد مناسب تر هستند.
خاک مناسب
استفاده از رقم و پایه مناسب
استفاده از ارقام دیر گل که بعد از سرمای بهاره گلدهی دارند توصیه میشود و همچنین بهتر است از ارقامی که مقاومت بیشتری در زمان گلدهی به سرما دارند استفاده نمود.
برخی پایهها مقاومت بیشتری به سرما دارند به عنوان مثال در مورد گیاه پسته در مقایسه چهار پایه مهم بادامی زرند، سرخس، بنه و آتلانتیکا، پایه بنه در مقابل سرمازدگی مقاوم ترین و پایه آتلانتیکا حساسترین پایه است. استفاده از پایههای مقاوم در زمان پیوند زدن میتواند مؤثر باشد.
کوددهی و خاکورزی
استفاده از کودهای حاوی پتاس و کود حیوانی میتواند مقاومت گیاه را در مقابل سرمازدگی بیشتر کند. در حالی که استفاده از کودهای حاوی ازت در پاییز به علت شاداب کردن برگهای درخت و به تعویق انداخت خواب درختان توصیه نمیشود. پس از سرمازدگی میتوان از کودهای حاوی فسفر برای بهبود خسارت سرما استفاده نمود. در کل گیاهانی که در شرایط خوب از لحاظ کوددهی و آبیاری رشد میکنند مقاومت بهتری نسبت به سرما دارند و اگر در معرض سرما قرار گیرند زودتر بهبود پیدا میکنند و گیاهانی که در معرض تنشهای آبی بوده و تغذیه مناسبی ندارند در برابر سرما مقاومت کمی دارند. بهترین کود برای سرمازدگی کودهای فسفره و پتاسه هستند؛ بنابراین کود ضد سرمازدگی نداریم و کودها می توانند به مقاومت گیاهان در برابر سرما کمک کنند.
از شخم زدن خاک در شرایط سرما و یخبندان باید اجتناب نمود؛ زیرا خاک شخم خورده هوای بیشتری دارد و سریع تر سرد میشود. خاک باید مرطوب بوده و علف هرز نداشته باشد. علفهای هرز باعث هدر رفت گرما میشوند.
آبیاری
آبیاری بهعنوان یک روش کمهزینه و مؤثر، در پیشگیری از سرمازدگی نقش مهمی ایفا میکند. ترکیب آبیاری سطحی قبل از وقوع سرما و آبیاری بارانی در شبهای یخبندان میتواند به حفظ سلامت درختان باغات کمک کند. با اجرای صحیح روشهای جلوگیری از یخزدگی باغات، میتوان از خسارات ناشی از سرمازدگی به میزان قابلتوجهی جلوگیری کرد. استفاده از آبیاری بارانی میتواند باعث حفاظت گیاهان در برابر سرما و یخزدنشان شود. این روش در مورد گیاهان دائم و یکساله مورد استفاده قرار میگیرد. آب باید به مقدار کم و دائماً روی گیاهان پاشیده شود و تا موقعی که دمای باغ یک درجه بالاتر از حد خسارت به گیاهان نرود باید آبپاشها روشن باشند.
در آبیاری بارانی آب پاشیده شده روی شاخ و برگ گیاهان در مجاورت هوای سرد یخ میزند و آب در حال یخ زدن از خود گرمای معادل 80 کالری آزاد میکند و میتواند از خسارت سرما جلوگیری کند. درجه حرارت یخ موجود روی شاخ و برگ درختان حدود صفر است و این درجه حرارت به گیاهان آسیب نمیرساند.
از آبیاری غرقابی نیز برای جلوگیری از سرمازدگی استفاده میشود آب میزان گرمایی بیشتر از زمین باغ دارد و از کم شدن میزان گرمای سطح زمین جلوگیری میکند.
آبیاری قطرهای نیز برای کنترل سرمازدگی استفاده میشود در این روش آب ریخته شده باید یخ بزند البته اگر سیستمهای تحت فشار در سرمای بسیار شدید استفاده گردد امکان دارد آسیب ببینند.
آبیاری برای جلوگیری از سرمازدگی درختان
انواع آبیاری برای مقابله با سرمازدگی
۱. آبیاری سطحی قبل از وقوع سرما
زمان اجرا: در روز قبل از پیشبینی وقوع سرما، آبیاری سطحی و عمیق انجام میشود.
چرا مؤثر است؟
- خاک مرطوب گرما را بهتر از خاک خشک حفظ میکند.
- از کاهش سریع دمای خاک جلوگیری میشود.
نکات مهم
آبیاری باید بهاندازه باشد؛ از غرقاب کردن خاک اجتناب کنید. بهتر است در ساعات ظهر تا عصر، قبل از افت دما، آبیاری انجام شود.
۲. آبیاری بارانی در شبهای یخبندان
در شبهایی که دمای هوا به صفر یا زیر صفر میرسد، سیستم آبیاری بارانی روشن میشود. آب پاشیدهشده بهسرعت روی سطح درخت و برگها یخ میزند. این فرآیند انرژی گرمایی آزاد میکند و دمای سطح درخت را در محدوده بالاتر از نقطه انجماد نگه میدارد.
در هنگام یخزدن آب، گرمای نهان آزاد میشود (حدود ۸۰ کالری به ازای هر گرم آب). این گرما باعث میشود دمای اطراف درخت از کاهش بیشتر جلوگیری کند.
دمای بحرانی: این روش در دماهای بین ۰ تا منفی ۴ درجه سانتیگراد مؤثر است. در دماهای پایینتر از این، یخ سنگین باعث شکستن شاخهها میشود.
تداوم آبیاری: سیستم بارانی باید تا قبل از طلوع آفتاب و افزایش دما به کار خود ادامه دهد تا از شکستگی شاخهها جلوگیری شود.
سرعت آبیاری: میزان پاشش آب باید یکنواخت باشد.
مزایا
- محافظت سریع و فوری از درختان.
- روشی مقرونبهصرفه در باغات دارای سیستم آبیاری تحت فشار.
معایب
- مصرف زیاد آب.
- نیاز به کنترل مداوم سیستم آبیاری.
- خطر شکستن شاخهها در اثر سنگینی یخ.
برای مطالعهی مطلب انواع روشهای آبیاری، به این لینک مراجعه کنید.
بادشکن
هرس
استفاده از وسایل تغییر دما در باغ
از وسایل گرمایشی مانند بخاریهای باغی، آتش زدن کاه و کلش، استفاده از دود گازوئیل، چوب، نفت و موارد دیگر جهت جلوگیری از سرمازدگی باغات استفاده میگردد. ایجاد دود موجب این میگردد که ذرات معلق در هوا زیاد شده و انعکاس حرارت به سمت بالا و آسمان کاهش یابد به این علت که ذرات معلق تشعشعات گرما از زمین را جذب میکنند و حرارت کمتری هدر میرود. البته استفاده از دود به دلیل مضر بودن برای محیط زیست توصیه نمیشود. دستگاههای مولد باد و مولد مه نیز جهت جلوگیری از سرمازدگی وجود داند که تا حدودی میتوانند در صورت استفاده صحیح از یخ زدگی گیاهان جلوگیری کنند.
ماشینهای باد برای انواع مختلف محصولات مثل انگور و مرکبات استفاده میشوند و اغلب باغهای مرکبات آمریکا توسط ماشین باد در برابر سرمازدگی محافظت میشوند. ماشینهای مولد باد شامل یک پروانه گردان و یک برج فولادی است که ارتفاع برج فولادی بسته به نوع گیاه متفاوت است. نقش پروانه ماشین باد این است که هوا را از بالا به سمت پایین هدایت میکند. این ماشینها هوای گرم بالا را با هوای سرد پایین مخلوط میکنند و در برابر سرما از گیاهان حفاظت میکنند.
دستگاه مولد مه شبیه لایههای ابر است و از هدررفت گرما در هنگام تشعشع جلوگیری میکند.
بالگردها هم میتوانند در شرایط وارونگی دما جهت مخلوط کردن هوای سرد و گرم مفید باشند؛ اما هزینه استفاده از آنها بسیار زیاد است و اغلب اوقات مقرون به صرفه نمیباشد.
روش استفاده از بخاری باغی
- شناسایی نواحی سردتر در باغ و زودتر روشن کردن بخاری در آن نواحی
- زمانی که دمای هوا یک یا دو درجه بالاتر از دمای خسارت زا برای گیاهان بود، باید بخاریها روشن شوند
- چند بخاری در باغ باید روشن شود و استفاده از یک بخاری بزرگ اصلاً توصیه نمیشود.
- پراکندگی بخاریها در باغ باید یکنواخت باشد.
- بخاریهای بیشتری در قسمتی از باغ که هوای سرد وارد میشود روشن شود و بخاریهای آن قسمت زودتر روشن شوند.
پوشاندن سطح گیاه
استفاده از مواد شیمیایی
سرمازدگی درختان پسته
اغلب مناطق پستهکاری ایران با مشکل سرمازدگی روبرو هستند و باید تمهیداتی جهت مقابله با سرما اندیشیده شود. اغلب در پسته سرمازدگی بهاره اتفاق میافتد. خسارت سرما در درختان پسته بیشتر در قسمتهای هوایی اتفاق میافتد و ریشههای پسته در خاک مصون هستند. خسارت اندامهای هوایی به جوانه و گلهای پسته آسیب وارد میکند و موجب کاهش کمیت و کیفیت و کاهش میزان محصول پسته میشود. در مطالعات انجام شده بر روی سه رقم احمد آقایی پسته، فندقی و کله قوچی، رقم احمد آقایی در برابر سرما تحمل بالاتری داشته است.
مقاومت برخی ارقام پسته در مقابل سرمازدگی بهاره نسبت به یکدیگر
ردیف | نام رقم | میزان حساسیت |
1 | احمد آقایی | × |
2 | فندقی | × × |
3 | کله قوچی | × × × |
علائم سرمازدگی درختان پسته
- ریزش و آسیب به جوانههای رویشی و زایشی
- سیاه و نکروز شدن خوشه، شاخه و برگ
- کم شدن تعداد دانه در خوشه
- آسیب به سرشاخهها
- قهوهای شدن و سیاه شدن گلها
- پیچیدن و جمع شدن برگها
- سیاه شدن تخمدان گلها
- عقیم شدن گردهها
راهکارهای مقابله با سرمازدگی باغات پسته
برای مقابله با سرمازدگی پسته میتواند از کودهای حاوی اسید آمینه و کودهای پتاسه استفاده کرد، این کودها میتوانند مقاومت پسته را به سرمازدگی بالا ببرند. از ارقام دیر گل برای مبارزه با سرمازدگی بهاره میتوان استفاده نمود. علفهای هرز کف باغ باید حذف شوند و عملیات هرس و خاکورزی را میبایست تا تمام شدن خطر سرمازدگی انجام نداد. در باغهای پسته شبهایی که پیش بینی سرمازدگی هست میتوان از بخاریهای باغی و ماشین مولد باد یا ماشین تولید کننده مه استفاده نمود. سیستمی به اسم سیستم چاهک معکوس در بعضی باغات پسته جهت جلوگیری از سرمازدگی تعبیه میشود و میتواند هوای سرد را به سمت بالا هدایت نماید و هوای گرم را به سمت درختان بیاورد تا از سرما زدگی جلوگیری کند.
گاهی کشاورزان بقایای گیاهی را در باغ یا در حلبیها به تعداد زیاد قرار داده و آتش میزنند. این کار از آتش زدن لاستیک مفیدتر است؛ زیرا دود ناشی از بقایای گیاهی روی زمین مانده و موجب گرم شدن اطراف درختان میشود.